Osoby

DYWIŃSKA Zula, właściwie Sala Dywińska (6 sierpnia 1911 Zagrzeb, Austro-Węgry, obecnie Chorwacja – 6 października 1981 Netzer Sereni, Izrael),

aktorka. 

Była córką kantora, Aleksandra (Sana) D. (Diwińskiego, Diwinskiego), i Herminy, mieszkanki Zagrzebia. Podawała różne daty urodzenia oraz imiona; właściwe dane figurują m.in. w Spisie ludności miasta Krakowa z 1921. Informacje na temat jej związków małżeńskich są niepewne; po raz pierwszy miała wyjść za mąż przed II wojną światową za aktora Michała Plucińskiego (zob. t. 2); według M. Lewińskiej w czasie wojny wzięła fikcyjny ślub z pisarzem Arturem Marią Swinarskim (zob. t 2.), a inni świadkowie podają, że w 1946 została żoną działacza Polskiej Partii Socjalistycznej Zygmunta Kłopotowskiego, który był jej zwierzchnikiem w czasie wojennej konspiracji. Według Stefanii Gintel-Domańskiej „pochodziła z okropnej biedoty gettowej”. Od 1914 mieszkała z rodziną w Krakowie. Wiadomości o jej wykształceniu są niepewne, najprawdopodobniej ukończyła 6 klas gimnazjum; wiadomo, że w 1932 uczyła się w Miejskiej Szkole Dramatycznej.

W 1933 wystąpiła w kilku przedstawieniach Teatru Artystów Cricot, np. jako Dziewczyna (Śmierć Fauna), Ella (Mątwa, prapremiera 8 grudnia 1933), Stenotypistka (Zielone lata), tańczyła w widowisku Święty Mikołaj na 66 piętrze. Brała udział w rozmaitych przedsięwzięciach teatralnych w Krakowie, np. w przedstawieniu Studia Młodych Aktorów Dramatycznych – Przebudzeniu się wiosny zagrała Wendlę (premiera 18 listopada 1933 na scenie Teatru Bagatela pod tytułem Gdy się wiosna budzi), parodiowała Ordonównę w popularnej szopce Kukiełki u Hawełki Magdaleny Samozwaniec i Artura Marii Swinarskiego (1934), a w teatrze Mikroscena Wiesława Góreckiego zagrała Dziewczynę w Windzie (1934). Jej występy w Kukiełkach... wspominała Magdalena Samozwaniec:

znakomita parodystka piosenek Ordonki, skrzyżowanie złotowłosego aniołka z barankiem z cukru. Powodzenie szopki

w dużej mierze zawdzięczali autorzy tej tak zdolnej debiutantce.

Historycy i kronikarze o tym etapie jej kariery pisali: „wschodząca gwiazda” i „rogate dziewczę” (Jerzy Lau);

primadonna Cricotu, prawdziwe półdiablę teatralne 

(Zygmunt Leśnodorski);

dzięki niezwykłemu temperamentowi, niesamowitemu wygadaniu i infantylnej niemal nieprzyzwoitości stała się od razu charakterystycznym typem Cricot

(Wiesław Józef Dobrowolski).

Wiosną 1934 zdała egzamin Związku Artystów Scen Polskich i zaangażowała się do Teatru im. Słowackiego w Krakowie. Debiutowała 19 maja tego roku rolą Pazia (Rzeczpospolita poetów) i do końca sezonu 1934/35 występowała, m.in. jako: Mary (Domek z kart Bruna Granichstädtena), Dorota (Nigdy nic nie wiadomo), Zuzia (Damy i huzary), Ada (Rajski ogród), Paź (Poskromienie złośnicy), Tania (Kwiecista droga), Hesia (Moralność pani Dulskiej), Ninon (Madame Dubarry), Gerti (Trafika pani generałowej), Baby (Człowiek spod mostu).

Jej emploi było określone – subretki i pełne temperamentu współczesne dziewczyny. Takie role grała najlepiej i w takich podobała się publiczności i recenzentom. O roli w Nigdy nic nie wiadomo, Antoni Waśkowski napisał:

jako podlotek była uosobieniem wdzięku, temperamentu

i niefrasobliwego humoru – występ jej w tej dużej roli można właściwie uważać za jej szczęśliwy debiut.

Jako Hesia była

gwałtowna, żywa, rozhukana, wiecznie podniecona, chciwa wrażeń, zmysłowa 

(Leśnodorski).

Rolą w Trafice pani generałowej zachwycił się recenzent „Tempa Dnia”:

Wczorajsza premiera była niewątpliwie triumfem młodej aktorki, która wygrała wszystko, co można było z tej roli wygrać. To była wysoka klasa. Na scenie kwiaty, na widowni rzęsiste oklaski były nagrodą za przepięknie zagraną rolę pełną szczerości

i prawdy.

W sezonie 1935/36 zaangażowała się do Teatru Miejskiego w Łodzi i została tam niemal do wybuchu wojny. Zagrała ponownie Zuzię, Hesię i Gerti, a także np. Goplanę (Balladyna), Tonię (Przedziwny stop), Betty (Szesnastolatka), Katarzynę (Matura), Antonię (Tessa). Rzadko grała role główne, ale była w czołówce obsad, tradycyjnie można by określić ją jako „drugą charakterystyczną”, subretkę przy amantce. 

Była kobietą ekscentryczną, o wyniesionych z cyganerii krakowskiej dość swobodnych obyczajach, prowadziła bujne życie towarzyskie. Miała urodę, duży temperament, nawiązała liczne znajomości w różnych środowiskach, m.in. w sferach literackich i teatralnych, gdzie poznała Leona Schillera. Miała też, brzemienne w skutki, koneksje polityczne: obracała się w kręgu działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej (wśród jej znajomych był m.in. Józef Cyrankiewicz), należała do Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. W Łodzi również utrzymywała kontakty z lewicującym środowiskiem. 

Wybuch II wojny światowej, zastał ją w Warszawie; 2 września 1939 wystąpiła jeszcze w rewii w teatrze Figaro, ale wkrótce wyjechała do Krakowa, gdzie brała udział w działalności Socjalistycznej Organizacji Bojowej, związanej z Polską Partią Socjalistyczną (jak sama twierdziła, była to raczej współpraca na zasadach towarzyskich). Według Bohdana Korzeniewskiego, po aresztowaniu Cyrankiewicza, próbowano zrobić z niej agentkę, pomocną w jego uwolnieniu z obozu koncentracyjnego w Auschwitz, ale wiele danych wskazuje na to, że nie udźwignęła zadania i została wtedy podwójną agentką, związaną ze zdrajcą A. Wawrowskim, którego poznała po powrocie do Warszawy na przełomie 1942 i 1943. W tym czasie nawiązała też romans z Schillerem, któremu znajomość z nią przysporzyła bardzo poważnych kłopotów. W 1943 władze Państwa Podziemnego wydały na nią wyrok śmierci, w przekonaniu, że to z jej winy nastąpiły liczne aresztowania w kręgach Polskiej Partii Socjalistycznej, a także że przyczyniła się do sporządzenia przez Wawrowskiego listy osób ze środowiska teatralnego, które należało aresztować (znaleźli się na niej m.in. Schiller i Korzeniewski). Przed wykonaniem wyroku uratował ją wyjazd do Krakowa. W 1944 zatrzymana przez gestapo, w obławie w pociągu do Tarnowa, została wysłana do obozu w Tuchowie, gdzie prawdopodobnie zastał ją koniec wojny.

Nieco inne koleje wojennych losów Dywińskiej podała Nina Andrycz; według jej relacji, w 1943 Dywińska ukrywała się u niej w Warszawie i w tym samym roku, po zdobyciu fałszywych dokumentów, została przez Bund wysłana do Palestyny, skąd wróciła do Polski wkrótce po wojnie (informacja o wyjeździe wówczas do Palestyny wydaje się bardzo wątpliwa). Według Jana Kreczmara, przez pewien czas (być może na przełomie 1943 i 1944) mieszkała w okolicach Oświęcimia i „wyświadczyła ludziom masę dobrego”. Twierdził też, że to jej działalność wojenną opisał Tadeusz Hołuj w dramacie Dom pod Oświęcimiem, przedstawiając ją jako Martę. 

W pierwszej połowie 1945 mieszkała na pewno w Krakowie, a Komisja Weryfikacyjna Związku Artystów Scen Polskich Gniazda Kraków nie przedstawiła jej żadnych zarzutów. Później wróciła do Warszawy, była obecna na procesach sądowych, które wytoczono jej w związku z działalnością wojenną. Ocena tej działalności przez różne sądy nie była jednoznaczna a niekiedy diametralnie różna. Dopiero w lipcu 1945 Sąd Centralny Związku Artystów Scen Polskich II instancji uznał jej zachowanie w okresie okupacji niemieckiej za „niegodne Polki”, oskarżył o współpracę z gestapo i polecił skreślić z listy członków Związku Artystów Scen Polskich. W styczniu 1946 Sąd Karny w Warszawie, opierając się m.in. na zeznaniach Kłopotowskiego, orzekł, że Dywińska działała z polecenia szefa, nie zdradziła, nie czerpała korzyści z kontaktów z gestapo i nie zawahała się narażać życia i reputacji, aby wykonać wyznaczone zadania. W lutym 1948 Sąd Centralny Związku Artystów Scen Polskich przywrócił jej członkostwo w organizacji, w decyzji napisał jednak o „hałaśliwym i nielicującym z powagą czasów zachowaniu” i zakazał występów do 1950 w Warszawie i Krakowie.

W 1951–52 pracowała w Teatrze Narodowym (statystowała w Tysiącu walecznych). Wiosną 1954 zaangażowała się do Teatru im. Solskiego w Tarnowie, gdzie wystąpiła w rolach Berty (Świerszcz za kominem) i Doroty (Takie czasy). Po kilku miesiącach wróciła do Warszawy i w 1955 podjęła pracę instruktora teatralnego w Pałacu Młodzieży. W 1957 w wydawnictwie „Nasza Księgarnia” wydała własne opracowanie sztuki Nowe szaty króla Aleksandra Maliszewskiego (według Andersena). W tym czasie obracała się w kręgu znajomych z restauracji „Kameralna” i zaprzyjaźniła się m.in. z Markiem Hłaską. Potem wyjechała do Izraela. W kibucu Netzer Sereni pracowała jako niańka, później przedszkolanka, świetliczanka, potem prowadziła teatr amatorski, była instruktorką kulturalno-oświatową. Związała się z grupą październikowych polskich emigrantów, tam też ponownie spotkała Hłaskę, z którym po jego wyjeździe korespondowała aż do śmierci. Jej izraelskie losy, z nielicznymi odniesieniami do życia w kraju, opisane zostały w 1986 w „Życiu Literackim” w zmitologizowanej, nieprawdziwej wersji w reportażu Krzysztofa Miklaszewskiego. 

Bibliografia

N. Andrycz: Bez początku, bez końca, Warszawa 2003; Cyganeria i polityka; A. Czyżewski: Piękny, dwudziestoletni. Warszawa 2000; Dąbrowski: Na deskach t. 1; Kapralski: XX lat; Kołakowski: Dramat radziecki; J. Lau: Teatr Artystów Cricot, Kraków 1967 (il.); Listy Marka Hłaski. Wstęp, wybór i oprac. T. Stankiewicz-Podhorecka, Warszawa 1994; Z. Leśnodorski: Wśród ludzi mojego miasta. Kraków 1968; M. Lewińska: Emigracji dzień pierwszy, Warszawa 1999; Marczak-Oborski: Teatr 1918–39; W. Natanson: Chwyty i zachwyty, Kraków 1934 s. 125; Raszewski: Raptularz t. 2 (wypowiedzi J. Kreczmara); H. Rozpędowski: Był chamsin. Londyn 1994; M. Samozwaniec: Maria i Magdalena, Szczecin 1989, t. 2 s. 210; Sempoliński: Wielcy artyści; Sława i infamia; Teatr przy ul. Cegielnianej; Wroczyński: Pół wieku s. 271, 280; S. Żytyński: Bez rampy i sztampy, Kraków 1972; Gaz. Wyb. 2008 z 6/7 XII (dod.: Wysokie Obcasy); Głos Narodu 1934 nr 326 (A. Waśkowski); Kur. Warsz. 1937 nr 285, 1938 nr 332, 1939 nr 242; Pam. Teatr. 1997 z. 1–4 s, 48, 79, 97, 104–112, 138, 139 (il.), 162, 180, 336 (relacja S. Gintel-Domańskiej spisana przez J. Herę), 337; Tempo Dnia 1935 (13 V); Życie Lit. 1986 nr 7 (K. Miklaszewski); Afisze, IS PAN; Akta (fot.), Arch. Państw, w Tarnowie; Księgi urodzin z 1917 i 1920 oraz Spis ludności m. Krakowa z 1921, Arch. Narodowe Kraków; Zbiory Specjalne, IS PAN. 

Ikonografia

Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.