Osoby

JEDYŃSKA Irena Janina, zamężna Szajewska (31 maja 1904 Warszawa – 2 czerwca 1987 Skolimów koło Warszawy),

tancerka, aktorka, choreografka. 

Była córką Antoniego Lucjana Jedyńskiego, piekarza-cukiernika, i Eugenii z Berowskich, krawcowej; żoną urzędnika Ludwika Szajewskiego (zaginął w czasie II wojny światowej). W 1910–19 uczyła się w szkole baletowej przy Teatrze Wielkim w Warszawie, gdzie jej nauczycielami byli m.in.: J. Rutkowska, J. Walczak  i Piotr Zajlich. Niezwykle utalentowana, bardzo wcześnie, bo już od 1911 zaczęła występować na scenie Teatru Wielkiego, w Teatrze Nowości, a latem w Dolinie Szwajcarskiej i w ogrodzie Bagatela. Tańczyła zarówno w tak zwanych baletach dziecięcych (przedstawieniach w wykonaniu uczniów szkoły), np. w Zabawie dziecięcej (1914), czy jako Zośka i w solo mazurze w Weselu w Ojcowie (1915), jak też z zespołem baletu warszawskiego w rolach dzieci, a potem dziewcząt, np. w 1915 jako Amorek (Katarzyna, córka bandyty), Suzetta (Rococo), w 1916 w mazurku i tańcu elfów (Pan Twardowski Adolfa Sonnenfelda), w 1917 jako Nimfa leśna (Baśń leśna), w sezonie 1917/18 w Nocy Walpurgi. 

Po ukończeniu szkoły z pierwszą lokatą, latem 1919 występowała w Warszawie na scenie teatru przy ul. Karowej 18 (tak zwany teatr WUM), m.in. w Idylli nimf – „widowisku plastycznym na wodzie”, jak określała prasa. W tymże 1919 została zaangażowana do Ballets Russes Siergieja Diagilewa i do 1921 z jego zespołem występowała w Londynie, Paryżu (np. w 1920 w Święcie wiosny), Rzymie, Mediolanie, Monte Carlo; wtedy też doskonaliła technikę taneczną pod kierunkiem Enrico Cecchettiego. W 1921, z grupą tancerzy pod kierownictwem Leonida Miasina, wyjechała do Ameryki Południowej, gdzie przebywała do końca 1923. Była tam solistką w zespole W. Mocchiego, który zorganizował tournée po Urugwaju, Brazylii, Peru, Chile, a potem solistką Teatro Colón w Buenos Aires, gdzie występowała np. w roli Lalki tańczącej kankana w La boutique fantasque. 

Na sezon 1924/25 zaangażowała się do Teatru Wielkiego w Poznaniu i odtąd na scenie tej, do 1931, zajmowała (obok Zofii Grabowskiej) stanowisko primabaleriny. Tańczyła wiodące role niemal w całym ówczesnym repertuarze, m.in.: Hiszpankę (Wieszczka lalek), Kolombinę we Flircie Kolombiny w Divertissement VIII, Solistkę (Szopeniana), Marię (Manewry), Bachantkę (Wiosna i miłość), solo w Tańcach połowieckich – wszystkie w 1925; główną partię Motyla (Papillons, 1927), Zobeidę (Szeherezada, 1928) – obie te role na zmianę z Grabowską; Pannę Młodą (Wesele na wsi, 1928), Ducha nocy, Szarotkę i Ognika (Tatry, 1929), Boginię Podziemi, Władczynię Sjamu, Ukrainkę i Gwiazdę (Pan Twardowski Ludomira Różyckiego, 1929), Colombinę (Miliony arlekina, 1931); do jej ulubionych należały: Bogini Podziemi, Zobeida i Colombina. W operach tańczyła np. w Klejnotach Madonny (Grazię), Hrabinie (w scenie baletowej Zefir i Flora w duecie z Grabowską), Lakmé, Faworycie; w operetkach w Gejszy, Skowronku, Frasquicie. Po jej występie w Panu Twardowskim w 1929, Tadeusz Kassern pisał, że we wszystkich rolach

zachwycała lekkością, niezwykłą precyzją i skoordynowaniem ruchów. Taniec jej wywoływał takie wrażenie jak złocisty, idealnie wyrównany śpiew bel canto. 

Była tancerką o wszechstronnych możliwościach, precyzyjna

w układach klasycznych, pełna dynamiki

w charakterystycznych, dysponowała również

umiejętnościami aktorskimi 

(Bożena Mamontowicz-Łojek).

Zdolności aktorskie, obok umiejętności tanecznych, a poza tym dobry głos i doskonała aparycja, pozwoliły jej występować z powodzeniem w operetkach i komediach muzycznych także w rolach, a nie tylko w partiach tanecznych. W 1926 wystąpiła w tytułowej roli w filmie Cyganka Aza według Chaty za wsią Józefa Ignacego Kraszewskiego. W sierpniu 1931 grała w poznańskim Teatrze Nowym w komedii muzycznej Jak stać się bogatym i szczęśliwym, a we wrześniu tego roku, kiedy Teatr Wielki po ogólnopolskim strajku w teatrach zawiesił działalność, została zaangażowana do Teatru Nowego, gdzie np. 26 września 1931 zagrała Wandę (Mąż z grzeczności), obok występującego gościnnie Jerzego Leszczyńskiego. 

W 1932 została primabaleriną w Teatrze Nowości w Warszawie; wystąpiła w operetkach: Wiktoria i jej huzar, Kwiat Hawajów, Szaleństwa Colette. Później, do 1935, tańczyła nadal na scenach warszawskich w rewiach, m.in. pod kierownictwem Kazimierza Krukowskiego i Tadeusza Faliszewskiego. W 1933 wzięła udział w filmie Wyrok życia. W sezonie 1935/36 była primabaleriną w Teatrze Miejskim w Bydgoszczy; tańczyła tu w rewiach i operetkach np. w Dubarry, w duecie z Janem Fabianem w czardaszu w Żółtej lilii; opracowała też choreografię do Zuzy i Rozkosznej dziewczyny. W 1937 występowała w rewiowym kinoteatrze Bagatela w Krakowie. W sezonie 1937/38 była solistką warszawskiego Teatru Wielkiego; wystąpiła w Panu Twardowskim (jako Krasawica i Gwiazda oraz w czardaszu z Sylwinem Baliszewskim i w tańcu solo ze sztyletami), w Hrabinie (jako Bachantka), Słońcu Meksyku, Manewrach jesiennych (w czardaszu). W lutym 1938 wzięła udział w Festiwalu Tańca w Teatrze Wielkim w Warszawie, prezentując w parze z Aleksandrem Sobiszewskim Zaloty chłopskie Henryka Wieniawskiego i Kujawiaka-oberka Wojciecha Osmańskiego. Podczas strajku okupacyjnego w warszawskim Teatrze Wielkim (luty–marzec 1938), trwającego z powodu niewypłacania gaż, należała do komitetu strajkowego, w wyniku czego została zwolniona i do wybuchu wojny znowu występowała w warszawskich teatrach rewiowych oraz w Łodzi. 

W czasie II wojny światowej i okupacji niemieckiej w 1939–42 pracowała jako kelnerka. Od 1942 występowała w Warszawie w jawnych teatrach rewiowych: Kometa, Miraż i Nowy Miraż, np. jako Aza (Chata za wsią, 1944). Po powstaniu warszawskim była więźniarką niemieckich obozów koncentracyjnych w Auschwitz, Buchenwaldzie i Ravensbrück. Po  wyzwoleniu była na kuracji w Kristianstad w południowej Szwecji, gdzie zorganizowała zespół taneczny. 

W październiku 1945 wróciła do kraju. W 1946–50 występowała w teatrach estradowych, m.in. jako aktorka komediowa zespołu objazdowego Zrzeszenia Artystów Scen Łódzkich i Warszawskich; potem przez rok była kasjerką w Teatrze Współczesnym w Warszawie. W 1951, dzięki pomocy Feliksa Parnella, została pedagożką baletu Opery Warszawskiej. W 1951–59 występowała na tej scenie w rolach mimicznych i epizodach solowych w baletach, np. jako Matka Pana Młodego (Harnasie, 1951), Matka (Suita hiszpańska, 1953), Pani Capuletti (Romeo i Julia, 1954); pełniła też funkcję asystenta choreografa. Ponadto, w 1952 była instruktorką koła tanecznego przy Ministerstwie Poczt i Telegrafów. W 1954–57 uczyła tańca klasycznego w warszawskiej Państwowej Średniej Szkole Baletowej. Do grona jej uczniów należeli: Bożena Kociołkowska, Krystyna Mazurówna, Marta Bochenek, Barbara Olkusznik, Elżbieta Jaroń, Wojciech Wiesiołłowski, Andrzej Ludwicki. W 1955–57 wykładała metodykę tańca klasycznego na Wydziale Choreograficznym warszawskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej. 

W 1959–61 była pedagożką baletu i choreografką w Operetce w Szczecinie; opracowała tu choreografię do Balu w operze (1959), Kwiatu Hawajów (objęła też rolę Palmiry) i Bajadery (wystąpiła jako Księżna Lydana, 1960). W sezonie 1961/62 była pedagożką baletu i choreografką w Teatrze Muzycznym w Gdyni; opracowała choreografię do Króla włóczęgów i wystąpiła w roli Margot. W sezonie 1963/64 pracowała w ognisku baletowym w Szczecinie. W 1964–67 była pedagożką baletu w Zespole Pieśni i Tańca „Mazowsze”. Od 1 sierpnia 1967 przeszła na emeryturę, a w 1970 zamieszkała w Domu Artystów Weteranów Scen Polskich w Skolimowie. W 1982 była honorową przewodniczącą jury IV Ogólnopolskiego Konkursu Tańca i Choreografii w Gdańsku. Obchodziła jubileusze: 5 lipca 1959 – 40-lecia; 15 lutego 1960 – 45-lecia, na scenie warszawskiej Opery podczas uroczystego przedstawienia Jeziora łabędziego; w 1965 – 50-lecia pracy artystycznej. Napisała podręcznik Tańczmy lepiej i piękniej. Technika nauczania tańca klasycznego w zespołach amatorskich (Warszawa 1963). Tabl. 14. 

Bibliografia

Almanach 1986/87; 10 lat Opery warsz. 1945–55; X-lecie T. Muzycznego w Szczecinie; Formanowicz; Hist. filmu t. 1, 2; Komorowska: Za kurtyną lat; Leksykon filmów (il.); Mamontowicz-Łojek: Terpsychora (il.); Mościcki: Teatry 1944–45 (il.); Opera Pozn. 1919–69 (il. na s. 26, 144, 145); Orlicz s. 413 (il.); Parnell: Moje życie; Pudełek: Balet 1867–1915: Świtała (opinia T. Kasserna); Turska: Almanach; Turska: Przewodnik; Warsz. szkoła teatr.; Wysocka: Dzieje; Express Wiecz. 1984 nr 252 (Wywiad z J.); Głos Pracy 1976 nr 62; Kron. m. Poznania 1971 nr 1 s. 157–162 (il.), nr 2 s. 44, 46, 48, 51 (il.), 66–69; Kultura 1979 nr 46 (Wywiad z J.; il.); Kur. Warsz. 1919 nr 210, 1932 nr 105, 138, 207, 1935 nr 306, 1936 nr 1, 1938 nr 110; Pam Teatr. 1963 z. 1–4 s. 195, 1997 z. 1–4 s. 576, 577; Rzeczpospolita 1982 nr 288; Scena i Szt. 1912 nr 24; Stolica 1960 nr 9; Życie Warsz. 1960 nr 40, 1987 nr 137, 140; Afisze i programy, MTWarszawa; Akta Miasta Poznania (Karty meldunkowe, Zespół 474, sygn. 14549 s. 697–698), Arch. Państw. Poznań; Akta, Ogólnokształcąca Szkoła Baletowa im. R. Turczynowicza Warszawa, T. Wielki Warszawa, ZASP (fot.); Pudełek: Materiały 1915–39; Straus: Repertuar 1914–15, 1915–16; www.encyklopediateatru.pl 

Ikonografia

Fot. – NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.