Osoby

JĘDRUSIK Kalina, zamężna Dygat (5 lutego 1930 Gnaszyn koło Częstochowy – 7 sierpnia 1991 Warszawa),

aktorka, piosenkarka. 

Była córką Henryka Jędrusika, nauczyciela-dydaktyka, Senatora II RP, i Zofii z Kuklińskich; drugą żoną pisarza Stanisława Dygata (ślub 17 lipca 1958 w Warszawie). Wychowywała się w Częstochowie, gdzie w 1949 zdała maturę. Studiowała na Wydziale Aktorskim Państwowej Wyższej Szkoły Aktorskiej w Krakowie, który ukończyła w 1953; uczyła się leż w tym czasie śpiewu. W czasie studiów statystowała w Teatrze im. Słowackiego. Po dyplomie, z grupą młodych aktorów pod kierownictwem Lidii Zamkow, wyjechała do Gdańska i w sezonach 1953/54 i 1954/55 była w zespole Teatru Wybrzeże; tu debiutowała, śpiewając popularną piosenkę Wio, koniku!, w przedstawieniu składanym pod tytułem Żart od morza. Potem zagrała: Katię (Barbarzyńcy, 1953), Kamillę (Nie igra się z miłością, 1954), Larysę Dmitriewną (Panna bez posagu, 1954) i role te zostały zauważone, a także dobrze ocenione przez krytyków (Jacka Frühlinga, M. Pszonkę). Współpracowała z rozgłośnią Polskiego Radia, weszła do zespołu Teatru Radia Gdańsk, należała do zespołu radiowego kabaretu literackiego „Oberża pod Neptunem”. W końcu sezonu 1954/55 zagrała gościnnie rolę Zofii w Ostrym dyżurze w Teatrze Narodowym w Warszawie (premiera 21 lipca 1955; dublura z Danutą Szaflarską). 

Odtąd stale grała w teatrach Warszawy. W sezonie 1956/57 zaangażowała się do połączonych pod dyrekcją Erwina Axera zespołów Teatru Narodowego i Współczesnego, a od 1957/58 do końca 1962/63 była aktorką Teatru Współczesnego. Na scenach tych zagrała ważne w swej teatralnej karierze role: w 1956 Gladys (Niewiele brakowało), w 1957 Luizę Koroualle (Złote czasy zacnego króla Karola), Alicję (Śmieszna historia) i Rebekę Gibbs (Nasze miasto), a potem: Polly (Opera za trzy grosze, 23 października 1958; wcześniej premiera 21 kwietnia tego roku w TVP), Luzzi (Pierwszy dzień wolności, 1959) i Ofelię (Zamek w Szwecji, 1961). 

Po rocznej przerwie, w sezonach 1964/65–1966/67 została aktorką Teatru Komedia, w którym zasłynęła rolą Holly Golightly w Śniadaniu u Tiffany’ego (1965). Zagrała gościnnie w monodramie Tabu Jacka Bocheńskiego na scenie Studenckiego Teatru Satyryków (premiera 11 maja 1966; z rolą tą długo jeździła po Polsce) i z teatrem tym związała się w sezonach 1969/70–1971/72, a od 1 lutego 1972, po połączeniu Studenckiego Teatru Satyryków z Teatrem Rozmaitości, w zespole Rozmaitości była do końca 1984/85. Od sezonu 1985/86 zaangażowała się do Teatru Polskiego, w którym pozostała do końca życia. W Teatrze Rozmaitości grała takie role, jak: Gosia (Cudzołóstwo ukarane, 1972), Katarzyna (Poskromienie złośnicy, 1977), George Sand (Lato w Nohant, 1977), Lulu (Demon ziemi, 1980), Katarzyna II (Termopile polskie; przedstawienie zdjęte przez cenzurę po próbie generalnej, 1982); w Teatrze Polskim: Pani Carghill (Lord Claverton, 1985), Panna Aniela (Damy i huzary, 1986), Faustina Bordoni (Wzorzec dowodów metafizycznych, 1987), Dama ze stolicy (Cyklop, 1989), Nietoperzowa (Vatzlav, 1989; też emisja w TVP, 1990) , Eleonora (Tango, 1990). 

Ważne dopełnienie tego spisu to blisko 50 ról zagranych w 1956–90 w Teatrze TV. Były to m.in.: Kleopatra (Cezar i Kleopatra, 1956), Zita (Podróż, 1956), tytułowa w Ondynie (1957), Agnieszka (Apollo z Bellac, 1958), Renée (Jezioro Bodeńskie, 1959), Kleopatra (Idy marcowe, 1962), Eleonora (Słomkowy kapelusz, 1962), rola tytulowa w Pięknej Helenie (1965), Gwendolina (Brat marnotrawny, 1968), Kamilla (Żołnierz królowej Madagaskaru, 1977), Seymour Williams (Jesienne manewry, 1989), Ksena (Maestro, 1988). W 1957–78 występowała też w wielu rolach w Teatrze Polskiego Radia. Po wprowadzeniu w Polsce w grudniu 1981 stanu wojennego, działała w Prymasowskim Komitecie Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom. 

Czy była dobrą aktorką? Zdania na ten temat bywały podzielone, lecz jedno nigdy nie podlegało dyskusji: gdy Ona wchodziła na scenę, sztuka zaczynała żyć; mogła być świetna; mogła być zła

w tej czy innej roli, lecz była! Czekało się na każde wypowiedziane przez nią zdanie, nawet jeśli jej interpretacja mogła irytować 

(Lucjan Kydryński).

Była rewelacją głośnego przedstawienia Opery za trzy grosze w reżyserii Konrada Swinarskiego. Znakomicie śpiewała songi, była

ostra, zabawna i liryczna 

(Stanisław Marczak-Oborski);

świetna w sylwetce, doskonale nosząca strój lat dwudziestych, [...] odtwarzająca styl epoki w zachowaniu i w geście z bezbłędną trafnością, pogłębioną jeszcze i nutką ironii 

(Jan Paweł Gawlik);

Ironia, wdzięk, wyśmienita interpretacja songów, żadnej jaskrawości, zdolność niedopowiadania spraw [...] bardzo rzadkie to umiejętności 

dodawał Jerzy Pomianowski. Z ról granych w Teatrze Rozmaitości, chwalona była przez część recenzentów jej George Sand (według Krzysztofa Kąkolewskiego zagrała „zadziorną prekursorkę feministek. Iwaszkiewicz był zachwycony”) oraz w Demonie ziemi („kreuje postać Lulu bardzo kunsztownie, z dużą elegancją i finezją”, pisał Stefan Polanica). U schyłku kariery, w Teatrze Polskim Kazimierza Dejmka miała szereg udanych ról: Panią Carghill, Pannę Anielę, Faustinę Bordoni, a przede wszystkim świetną Eleonorę w Tangu – ostatnią, którą zagrała. 

Wybiła się w latach 50., ale szczyt popularności i ogólnopolską sławę przyniosły jej lata 60., przede wszystkim dzięki występom w telewizji, także estradowym i radiowym jako piosenkarki, wreszcie dzięki rolom zagranym w filmach. W 1960 wystąpiła w czwartym programie telewizyjnego Kabaretu Starszych Panów, w którym stworzyła postać tajemniczej, lirycznej dziewczyny, w każdym następnym programie śpiewającej piękną, nastrojową piosenkę (m.in.: Nie odchodź, Nie budźcie mnie, O Romeo, czy jesteś nu dole, SOS, Dla ciebie jestem sobą, Jesienna dziewczyna). W 1961–64 występowała też w telewizyjnym kabarecie Miks Jerzego Dobrowolskiego. Współpracowała z Radiowym Studiem Piosenki Agnieszki Osieckiej; Mój pierwszy bal w jej wykonaniu otrzymał w 1961 tytuł „Radiowej  Piosenki Roku”. Zdobywała nagrody i wyróżnienia na festiwalach piosenki w Opolu (1964, 1966), np. za Z kim ci tak będzie źle, jak ze mną. W plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejsza aktorkę, zdobyła Złotą i Srebrną Maskę (1962, 1963). W 1957–91, w filmach kinowych i telewizyjnych, zagrała 37 ról, wśród nich tak pamiętne, jak: Baśka Percykówna (Jutro premiera, 1962), Joanna (Lekarstwo na miłość, 1965), Helena (Jowita, 1967), Pani Wąsowska (Lalka, 1968), Lucy Zuckerowa (Ziemia obiecana, 1974), Józefina Polanowa (Hotel Polan und seine Gäste, 1982), Gertruda (Baryton, 1985), Madame Elli (C.K. Dezerterzy, 1986). 

Na ekranie, scenie i w życiu tworzyła przenikające się nawzajem wizerunki kobiety niezwykle oryginalnej, a także ekscentrycznej, w Polsce w połowie lat 60. całkowicie i niebezpiecznie nowej. Uwodziła swą osobowością, urodą, zachowaniem.

Śmiałym makijażem wyraźnie zaznacza kształt ust i oczu. Linię figury podkreśla krojem sukni z głębokim dekoltem. Te cechy pozostaną już znakiem rozpoznawczym Kaliny. I ciałem,

i fascynującym głosem potrafiła posługiwać się niezwykle sugestywnie, zacierając niemal granicę między tym, co pochodziło od autorów, a tym, co jej własne. Jej postać zaczęto nazywać po prostu Kaliną, jakby żadne inne określenie nie było już potrzebne. Ten proces identyfikacji aktorki i granych przez nią postaci będzie jej towarzyszył już do końca życia 

(M. Maniewski).

Dopełnieniem tego portretu był jej głos, brzmiący zdziwieniem, dwuznacznym podtekstem, ironią, tajemnicą.

Miała głos niezwykły, lekko szemrzący, pełen erotycznych zaułków. Kiedy mówiła wydawała się naga 

(Tomasz Jastrun).

W PRL-u była symbolem seksbomby, ale przy autentycznej zmysłowości, miała poczucie humoru i autoironii:

Grała kocicę świadomą swego czaru, prężyła biust, oblizywała usta, przewracała oczami. Troszeczkę chciała na serio być bardzo sexy, a troszeczkę jednak żartowała sobie z nas i z siebie,

zauważyła Agnieszka Osiecka. Prowokowała skrajne komentarze, ale nikt z jej pokolenia nie pozostał tak intensywnie w pamięci widzów, jak ona właśnie. 

W 1996, z okazji 100-lecia kina, w plebiscycie miesięcznika „Film” na najlepszą aktorkę w historii polskiego filmu, zajęła trzecie miejsce. Historia i legenda piosenek w jej wykonaniu sprawiły, że w 2006 specjalny koncert XXVII Przeglądu Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu pod tytułem Kalina. Bo we mnie jest seks, czyli Legenda Kaliny Jędrusik, poświęcony był aktorce i jej repertuarowi. W Częstochowie, w 2008 odbył się pierwszy Festiwal Dobrej Piosenki Kalinowe Noce, Kalinowe Dni. Powstały o niej telewizyjne filmy: krótkometrażowy Śpiewa Kalina Jędrusik (1962) i dwa dokumentalne: Kalina (reżyseria Jan Sosiński, 1992) i Nie odchodź... 12 Wspomnień o Kalinie Jędrusik (reżyseria Tadeusz Pawłowicz, 1995). W 2011 w Instytucie Teatralnym w Warszawie Zorganizowano wystawę pod tytułem Kalina Jędrusik. W podróży. Na Żoliborzu, przy ul. Kochowskiego, na domu, gdzie mieszkała z Dygatem, wmurowano tablicę im poświęconą, a obok, dzięki Fundacji Artystycznej Kalinowe Serce im. Kaliny Jędrusik, działa kultywująca jej pamięć, klubokawiarnia „Kalinowe serce”. Tabl. 16. 

Bibliografia

Almanach 1990/91; Dąbrowski: Na deskach t. 2; M. Dygat: Rozstania, Kraków 2001 (il.); R. Dziewoński: Kabaretu Starszych Panów wespół w zespól, Warszawa 2002 (il.); Eberhardt: Aktorzy (il.); Fik: 35 sezonów (il.); P. Gacek: Kalina Jędrusik. Muzykalność na całe życie, Lublin 1994 (wykaz ról teatr., telew. i film.; stąd cyt. opinii A. Osieckiej i L. Kydryńskiego; il.); Gdańskie teatry osobne; Janicki: Film pol.; Krak. szkoła teatr. 50 lat; Krasiński: T. Polski 1939–2002 (il.); I. Kurz: Twarze w tłumie, Warszawa 2005 (il.); K. Kutz: Klapsy  i ścinki, Kraków 1999; Leksykon filmów (il.); Marczak-Oborski: Teatr 1918–65; D. Michalski: Kalina Jędrusik, Warszawa 2010 (stąd cyt. opinii J.P. Gawlika i J. Pomianowskiego na s. 134 oraz K. Kąkolewskiego s. 274 i S. Polanicy s. 279; il.); J. Pomianowski: Biegun magnetyczny, Warszawa 1995; Szczepkowska: 20 lat t. na Wybrzeżu; T. Współczesny w Warszawie; K. Tomasik: Seksbomby PRL-u, Warszawa 2014 (il.); Dialog 2000 nr 9 (il.); Ekran 1986 nr 37 (il.); Gaz. Wyb. 2001 nr 183; Gaz. Wyb. (Stołeczna) 1996 nr 184 (il.); Glob 24 1991 nr 34 (il.); Gon. Teatr. 1991 nr 27; ITD 1980 nr 33/34 (il.); Jazz 1965 nr 2 (il.); Kino 1992 nr 8 (il.), 2003 nr 7/8 (M. Maniewski (il.); Nowa Kultura 1958 nr 48 (J.P. Gawlik); Polityka 1999 nr 32 (A. Osiecka; il.); Sztandar Młodych 1991 nr 159; Teatr 1954 nr 5 (J. Frühling), 24 (M. Pszonka; il.), 1991 nr 10 (il.); Wiad. Kult. 1997 nr 32 (il.); Życie Warsz. 1991 nr 184 (il.), 1995 nr 37 (T. Jastrun; il.); Akt ślubu nr V/705/1958, Arch. USC Warszawa; Programy i wycinki prasowe, IS PAN; www.filmpolski.pl 

Ikonografia

Ł. Krajewska: Portret, rzeźba (miniatura postaci), glina wypalana, polichromowana, 1986, Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., rys., tusz, oł., akw., ok. 1960, A. Wasilewski: Portret, karyk., rys., flamaster, K. Ferster: Portret, karyk., rys., tusz, papier, J. Zaruba: Portret, karyk, rys., tusz, I. Kulczyńska: Portret, karyk., rys., akw., karton i portret, karyk., rys., akw., papier, T. Ginko: Portret, karyk., rys., tusz, piórko, papier, ok. 1970, E. Mańczak: Portret, karyk., rys., tusz, piórko, pędzel, karton, 1982 – MK Warszawa; L. Legut: Portret olej, płótno, 1964 – własność pryw., repr. katalog aukcyjny Desy UNICUM z aukcji 3 X 2012 i portret węgiel, ok. 1949 – MNGdańsk; A. Rembacz: J. jako Polly (Opera za trzy grosze), karyk., rys., repr. J. Pomianowski: Biegun magnetyczny, Warszawa 1995 s. 77; S. Ibis-Gratkowski: Portret karyk., rys., piórko, tusz – Muzeum Kinematografii Łódź; J. Frankowski: Portret karyk., rys., repr. L. Stanisławska: Gwiazdy w anegdocie, Wrocław 1999; I. Głazunow: Portret – własność pryw. i A. Wahl: Portret – własność pryw., inf. Pani 1993 nr 12; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, NAC, T. Współczesny Warszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.