Przedstawienia

Opera w 2 aktach; libretto: kompozytor.
Prapremiera: Mediolan 22 V 1892.
Premiera polska: Warszawa 1894.
Osoby: Canio, kierownik wędrownej trupy komediantów - tenor; Nedda jego żona - sopran; Tonio, komediant - baryton; Beppo, komediant - tenor; Silvio, wieśniak - baryton; wieśniacy, wieśniaczki, dzieci.
Akcja rozgrywa się w kalabryjskiej wsi Montalto 15 sierpnia 1865.
Zamiast uwertury akcję opery poprzedza śpiewany "Prolog" ("Si puo"?) - jak gdyby zapowiedź programu ideowego Leoncavalla i innych kompozytorów-werystów, za pośrednictwem bowiem jednego z aktorów (Tonia) powiadamia autor zebraną publicz­ność, iż nie ma zamiaru ukazywać na scenie nierealnych, fan­tastycznych historii, lecz wydarzenia wzięte prosto z życia, może jaskrawe i brutalne, za to całkowicie prawdziwe. Dodaje jeszcze, że pajac, rozśmieszający tłum swymi żartami, przeżywa nieraz, podobnie jak i inni ludzie, całą otchłań uczuć miłości i szczęścia, zazdrości, bólu i cierpienia.
Akt I. Jest dzień Wniebowzięcia i w całej wsi panuje ra­dosny, świąteczny nastrój. Przybywa trupa wędrownych ko­mediantów, a jej kierownik, Canio, zapowiada z wozu, że wie­czorem odbędzie się przedstawienie. Mimo uśmiechu na twarzy Cania serce jego dręczy troska. Oto piękność Neddy, młodej żony kierownika, nęci zbyt wielu mężczyzn. Canio w gorących słowach mówi o swej wielkiej miłości - przez nią tak bardzo zazdrosny jest o żonę (arioso "Un tal gioco"); uprzedza przy tym Neddę, że gdyby kiedykolwiek była mu niewierna, czeka ją śmierć.
Canio wraz z resztą komediantów, zaproszony przez gościn­nych wieśniaków na poczęstunek, udaje się do pobliskiej gospo­dy; Nedda zostaje sama (ballatella "Qual fiamma"). Pojawia się Tonio i próbuje szczęścia, pragnąc za wszelką cenę zdobyć wzajemność Neddy. Ta jednak pogardliwie wyśmiewa jego za­loty, a gdy Tonio usiłuje ją objąć - uderza go w twarz szpic­rutą. Tonio z wściekłością w sercu ustępuje z placu, poprzysięgając zemstę. Okazja nadarza się niemal natychmiast, bo oto nadbiega młody wieśniak Silvio. Z rozmowy Silvia z Neddą wy­nika, że od dawna łączy ich tajemna miłość (duet "Nedda! Silvio! a ques`ora"). Teraz Silvio błaga ukochaną, by porzuciła Cania. Nedda waha się, wreszcie jednak przystaje na plan wspólnej ucieczki. Zatopieni w miłości, nie dostrzegli oboje Tonia, który ukryty w pobliskich krzewach, podsłuchiwał ich rozmowę, a te­raz pośpieszył do gospody po Cania. Silvio zdołał zbiec w ostat­niej chwili, cała więc wściekłość zdradzonego małżonka zwraca się przeciw Neddzie. Gdy ta wzbrania się zdradzić imię uko­chanego, Canio grozi jej nożem, i tylko interwencja pozosta­łych członków trupy sprawia, iż obywa się bez rozlewu krwi. Canio przeżywa straszną tragedię; wie jednocześnie, że za chwi­lę rozpocznie się przedstawienie i będzie musiał grać wesołą komedię, śmiać się i bawić tłum, choć serce pęka mu z bólu (aria "Vesti la giubba - Śmiej się, pajacu!").
Akt II. Wędrowny teatr rozpoczyna przedstawienie. Scena przedstawia mieszkanie Neddy-Kolombiny, oczekującej swego kochanka, Arlekina, którego rolę gra Beppo. Zamiast niego przy­bywa Taddeo-Tonio i w pocieszny sposób wyjawia jej swą mi­łość. Jednak zza okna dobiegają dźwięki serenady śpiewanej przez Arlekina ("O Colombina"), który po chwili włazi przez okno i - ku uciesze zebranej publiczności - wyrzuca bez ceremonii niefortunnego konkurenta. Lecz gdy nadchodzi mąż Kolombiny - Pajac, którego rolę gra Canio, Arlekin również ucie­ka - i oto na komediowej scenie powtarza się niemal do­słownie historia minionego popołudnia, padają niemal identyczne słowa.
Canio, którego sercem targa zazdrość i rozpacz, resztką woli trzyma swe nerwy na wodzy. Jednak żądając od Kolombiny, by mu wyjawiła imię zbiegłego kochanka, zaczyna coraz bar­dziej tracić poczucie granicy między komedią a rzeczywisto­ścią. Spostrzega to Nedda. Próbuje nawrócić do lekkiego, ko­mediowego tonu, lecz na próżno. ,,Pajacu! pajacu" - mówi z cicha do męża, pragnąc przypomnieć mu graną rolę. Lecz słowa te wywołują wręcz przeciwny skutek - i Canio wybucha z całą tłumioną jeszcze pasją (aria "No, pagliaccio no son"). Prze­rażona Kolombina zbiega ze sceny i szuka ratunku wśród ze­branej publiczności, lecz Canio dopada ją i przeszywa sztyletem. Znajdujący się wśród tłumu Silvio rzuca się na ratunek, jednak i on ginie z ręki Cania, który poznał w nim kochanka swej żony. Canio stoi chwilę bez ruchu, po czym wypuszcza nóż z ręki i z rozpaczą, a zarazem ironią w głosie mówi do zamar­łej ze zgrozy i przerażenia publiczności "La commedia e lini­ta!" - "Przedstawienie jest skończone!".
"Pajace", napisane przez Leoncavalla na ten sam konkurs Sonzogna, na którym tak świetny triumf odniosła "Rycerskość wieśnia­cza" Mascagniego, nie otrzymały nagrody głównie dlatego, iż nie odpowiadały warunkom konkursu, głoszącym, że opera ma być 1-aktowa. Obydwa dzieła mają zresztą bardzo wiele cech wspólnych, stanowiąc klasyczny przykład operowego weryzmu. "Rycerskość" rozpoczyna się "Sicilianą" śpiewaną spoza kurtyny - w "Pajacach" zamiast tradycyjnej uwertury mamy śpiewany przed kurtyną "Prolog". Poszczególne arie i sceny również są wy­raźnie wyodrębnione. "Pajacom" przyznać trzeba jednak wyż­szą nieco rangę. Na podkreślenie zasługuje świetne opracowa­nie partii chóralnych oraz oryginalny pomysł "teatru w teatrze", z użyciem dawnych form tanecznych (menuet, gawot). Wpro­wadza też Leoncavallo pewne motywy przewodnie, co można by przypisać wpływowi Wagnera. Zgodnie z duchem operowego weryzmu za tło posłużyło "Pajacom" wydarzenie autentyczne - stąd też dokładnie określony czas i miejsce akcji. Innego ro­dzaju swoiste podobieństwo między "Pajacami" a "Rycerskością wieśniaczą" polega na tym, iż obie opery swym niesłychanym powodzeniem tak dalece wyrosły ponad inne dzieła swych twór­ców, że tamte utonęły niejako w ich cieniu. "Rycerskość wieśnia­cza" i "Pajace" bywają też często wykonywane wspólnie, w ra­mach jednego wieczoru.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997

Ukryj streszczenie