Don Juan czyli Kamienny Gość
(Don Juan oder der steinerne Gast)
Tragiczny balet-pantomima w 3 obrazach. Libretto: Gaspare Angiolini i Rainieri de Calzabigi (wg Moliera); muzyka: Christoph Willibald Gluck; choreografia: Gaspare Angiolini (Jan Ciepliński); scenografia: Giulio Quaglio.
Prapremiera: Wiedeń 17 X 1761, Karntnertortheater.
Premiera polska: Wilno 2 IV 1925, Teatr Wielki (Na Pohulance), Zespól J. Cieplińskiego.
Osoby: Don Juan, lekkomyślny uwodziciel - Gaspare Angiolini (Zygmunt Dąbrowski); Komandor zakonu rycerskiego (aktor Stefan Brusikiewicz); Donna Elwira, jego córka; Sganarello, służący Don Juana (aktor Tadeusz Piwiński); Błazen, Cyganki, tancerki z tamburynami, kuglarze, muzykanci, goście, paziowie, służba, demony, furie (soliści baletu: Sabina Matuszewska, Helena Sławińska, Janina Purzycka, Zygmunt Szubiakiewicz i Wacław Wierzbicki).
Rzecz dzieje się na Sycyli w XVII w.
Obraz 1. Uliczka przed domem Komandora. Na polecenie swego pana służący Sganarello przyprowadza muzykantów, by zagrali serenadę pod oknami Donny Elwiry. Don Juan tańczy przy dźwiękach tej muzyki. Zaciekawiona Donna Elwira wygląda przez okno, Don Juan korzysta więc z okazji, by wśliznąć się do jej mieszkania; po chwili widać w oknie czułą parę.
Tymczasem wraca do domu Komandor i oburzony przepędza muzykantów. W drzwiach spotyka swą córkę i Don Juana, zamierzających właśnie wymknąć się spod jego opieki. Komandor nakazuje Donnie Elwirze wrócić do domu i wyzywa na pojedynek jej wielbiciela. Krótko trwa nierówna walka zwinnego młodzieńca ze starcem. Don Juan zabija Komandora i ucieka. Mimo rozpaczy Donna Elwira podąża za ukochanym, który jest jednocześnie mordercą jej ojca.
Obraz 2. Sala biesiadna w domu Don Juana. Za chwilę rozpocznie się uczta, schodzą się już goście (taniec z pochodniami, taniec Błazna, ogólny taniec gości, solowy taniec Don Juana). Nagle rozlega się stukanie do drzwi. Wchodzi duch Komandora, który przybrał postać posągu ze swego grobowca. Przerażeni goście cofają się, tylko Don Juan, nie okazując strachu ani zdziwienia, zaprasza kamiennego gościa do stołu. On jednak znika. Zabawa trwa dalej. Dla rozrywki biesiadników tańczą Cyganki, dziewczęta z tamburynami, kuglarze i Błazen. W kulminacyjnym punkcie zabawy Sganarello wprowadza zawoalowaną damę. Jest to Donna Elwira, dawna kochanka Don Juana, który przedstawia ją gościom, a po chwili opuszcza dla innych kobiet. Gdy Donna Elwira przypomina mu o miłosnych przysięgach, niewierny uwodziciel odtrąca ją z pogardą. Wtedy znów słychać stukanie do drzwi. Zjawia się ponownie duch Komandora. Don Juan podaje mu puchar wina, lecz gość odmawia, żądając, by morderca przyszedł w nocy na cmentarz, na grób swej ofiary. Don Juan przyjmuje zaproszenie, duch znika. Goście opuszczają w popłochu ów straszny dom, tylko Don Juan beztrosko pije dalej.
Obraz 3. Cmentarz. Jest ciemna, ponura noc. Zgodnie z umową Don Juan, któremu towarzyszy Sganarello, przychodzi na grób Komandora. Posąg wita ich skinieniem głowy. Przerażony sługa ucieka, a Don Juan zuchwale odpowiada na powitanie. Czyniąc mu wyrzuty z powodu rozwiązłego życia, Komandor przywołuje duchy zmarłych kobiet i dziewcząt uwiedzionych przez Don Juana, lecz rozpustnik nie okazuje skruchy i drwi ze swych ofiar. W swym zuchwalstwie posuwa się nawet do podania ręki Komandorowi. Miara się przebrała, Don Juan musi ponieść karę. Kamienna dłoń nie puszcza już jego ręki. Zjawiają się furie i demony, cmentarz zamienia się w piekło, w szaleńczym wirze tańca furie i demony wciągają Don Juana w głąb piekielnej otchłani.
"Don Juan" jest jednym z pierwszych "baletów z akcją", formy powstałej w XVIII w. w myśl reformatorskich prądów Oświecenia. Jeden z przedstawicieli tego kierunku, włoski choreograf G. Angiolini, rywalizując z czołowym teoretykiem i choreografem J.G. Noverre'em (zob. "Medea i Jazon" oraz "Les Petits Riens"), zawarł w Don Juanie własne credo artystyczne, wyrażając akcję ruchem tanecznym i gestem pantomimicznym, których czytelność ułatwiała muzyka. W przeciwieństwie do Noverre'a, związanego przeważnie z miernymi kompozytorami, Angiolini współpracował z Gluckiem. Owocem ich ścisłej współpracy nad dramaturgią baletu jest właśnie "Don Juan". Muzyka wiąże się z przebiegiem akcji, a w scenach pantomimicznych ilustruje stany psychiczne i uczucia bohaterów. Napisana na małą orkiestrę, składa się z uwertury i 31 "numerów", wypełniających 3 obrazy, z których każdy utrzymany jest konsekwentnie w innej tonacji. Niektóre "numery", mimo iż posiadają formę tańców dworskich, stają się prawdziwymi obrazami symfonicznymi, jak np. taniec furii w finale. Dzięki pogłębionej w wyrazie dramatycznym, bogatej w pomysły melodyczne, a przy tym prostej i wykwintnej muzyce Glucka balet ten zyskał wielką sławę. Przez 40 lat nie schodził z repertuaru teatru wiedeńskiego i był wystawiany w wielu krajach. Początkowo wznawiali go uczniowie lub naśladowcy Angioliniego. Na przykład w Warszawie balet "Don Juan ou le Festin de pierre" wystawił w 1778 w Pałacu Radziwiłłów asystent Noverre'a w Wiedniu, F. Caselli, posługując się jednak inną muzyką, napisaną przez Harta, korepetytora baletu warszawskiego. Po przeszło 200 latach istnienia "Don Juan" nie stracił swej atrakcyjności i ukazuje się dość często, głównie w teatrach niemieckich i czechosłowackich. Obok nowej inscenizacji wiedeńskiej H. Krollera z 1925 i berlińskiej R. Labana z 1925 - jedną z najbardziej znanych jest wersja M. Fokina, "choreograficzna tragikomedia", libr. E. Allatini i M. Fokin, sc. M. Andreu, Londyn 25 VI 1936, Alhambra Theatre, Ballets de Monte Carlo, w obs. A. Wilzak (Don Juan), J. Lauret (Elwira), J. Jazwinski (Komandor).
Spośród ważniejszych wystawień "Don Juana" w ostatnich latach wymienić należy: chor. L. Miasin, sc. G. Wakhevitch, Mediolan 7 III 1959, La Scala, w obs. M. Pistoni, C. Fracci, U. Dell'Ara, chor. E.M. von Rosen, sc. A. Fridericia, Kopenhaga 15 X 1967, Kongelige Danske Ballet, H. Kronstam w roli tytułowej, chor. R. Adama, sc. V. Colasanti, Wiedeń 26 V 1969, Opera, K. Musil w roli tytułowej, Frankfurt n. M. 25 XI 1972, Ballett der Stadtischen Biihnen, muz. Ch.W. Glucka oraz "Msza żałobna" T.L. de Victorii, chor. J. Neumeier, sc. F. Sanjust, F. Howald w roli Don Juana; inscenizację tę przekazał Neumeier zespołowi National Ballet of Canada w Toronto 1974, w roli Juana - R. Nuriejew, Operze w Hamburgu 1975 - F. Howald, Operze w Wiedniu 1978 - F. Wilhelm. "Don Juana" Glucka wystawiła też mediolańska La Scala 1977, chor. A. Milloss, sc. F. Laurentis, w roli tytułowej F. Barbay.
W Polsce "Don Juan" Angioliniego-Glucka wystawiony był również w Miejskim Teatrze Muzycznym w Krakowie 5 XII 1965, chor. H. de Quell, dek. P. Bisseger, kost. A. Majewski, w obs. J. Heczko (Don Juan), K. Ungeheuer (Elwira), J. Parużnik (Komandor).
Ch.W. Gluck jest autorem kilku innych zapomnianych już baletów, m.in. baletu "Semiramida" ("Semiramis"), wystawionego w Hoftheater w Wiedniu 31 I 1765 przez G. Angioliniego, z N. Levier w roli głównej.
Legenda o Don Juanie i jej różne wersje przedstawione też były w formie innych baletów, np.: "Don Juan", muz. V. Kaślik, chor. N. Jirśikova, dek. F. Troster, kost. J. Kropaćek, Praga 13 III 1946, Narodni divadlo. Do poematu symfonicznego Don Juan R. Straussa, chor. F. Ashton, sc. E. Burra, Londyn 25 XI 1948, Covent Garden, Sadler's Wells Ballet, w obs. R. Helpmann i M. Fonteyn, chor. A. Cziczinadze, sc. J. Markowicz, Moskwa 31 XII 1962, Teatr Muzyczny im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki, z W. Bowt w roli Donny Anny i J. Trepychalin w roli Don Juana, Praga 13 V 1972, Narodni divadlo, chor. J. Nemećek, sc. J. Svoboda, J. Petfik w roli tytułowej, Budapeszt 8 I 1977, Opera, chor. A. Fodor, dek. A. Csikós, kost. J. Gombar - I. Dózsa, Gyór 31 I 1982, teatr Kisfaludy, Balet z Gyór, muz. R. Straussa i dwa utwory kompozytora węgierskiego J. Vajdy "Cień Don Juana", chor. I. Marko, sc. J. Gombar. W trzyczęściowym balecie ("Don Juan", "Faust", "Proces", inspirowany powieścią F. Kafki) I. Marko przedstawił Don Juana jako symbol zwycięskiego człowieczeństwa, a główne role kreowali: I. Marko (Don Juan, Faust, pan K/M), I. Nemeth (Leporello), M. Kiraly (cień Don Juana, Małgorzata), J. Kiss (postać w złotej masce, Mefisto).
Odmienne koncepcje legendy o Don Juanie przedstawili C. Drzewiecki w "Epitafium dla Don Juana" i M. Bejart w "Wariacjach "Don Giovanni" ("Variations "Don Giovanni") do muzyki "Wariacje na temat Mozarta" F. Chopina, sc. A. Burrett, Bruksela 4 XII 1979, Ballet du XXe siecle; tematem tego żartu baletowego były kobiece wyobrażenia o Don Juanie, którego postać nie ukazywała się w ogóle na scenie, interpretowały zaś te wyobrażenia solistki: R. Poelvoorde, C. Dethy, K. Csarnoy, M. Detournay, Sh. Mirk, M. Fernandez, C. Sarrelangue, M. Masuda.
Wg poematu A. Puszkina "Kamienny Gość" powstał balet z muzyką B. Asafiewa, wystawiony w 1949 w Leningradzie w chor. L. Ławrowskiego, jako spektakl szkoły baletowej w Teatrze im. Kirowa.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie
